گیاهانی که از بذور صدمه دیده فیزیولوژیک تولید می شوند دارای رشد کم بوده و بذوری را که تولید می کنند دارای قدرت حیاتی پایین می باشند.البته استفاده از روشهای نامناسب در برداشت و خشک کردن هم اثر زیادی بر روی قدرت حیاتی بذر داشته که به مرور زمان قدرت جوانه زدن گیاه را نقصان می دهد و باعث تولید انبوه گیاهان ناقص نیز می شود.

این نوع گیاهان ناقص در کشت اصلی به عنوان علف هرز به علت استفاده از مواد غذایی ، و نیز جلوگیری از تابش نور به گیاه اصلی باعث کاهش محصول می گردند.این نوع گیاهان حتی بوسیلة علف کش هم قابل کنترل نمی باشند.اثرات منفی این گونه گیاهان حتی در مقایسه با علفهای هرز بیشتر بوده و درصد کاهش محصول که از طریق وجود این گیاهان در کشت اصلی حاصل می شود بین 20-5 درصد برآورد گردیده است. اثر عوامل مؤثر و صحیح در کشاورزی بخصوص در مورد بذر و نهال قابل ملاحظه است.

مقدمات تهیة بذر گواهی شده در ایران و توزیع بذر مرغوب بین کشاورزان به مقدار زیاد از سال 1330(1951میلادی) شروع شده است.در سال مذکور وزارت کشاورزی با تهیه و توزیع واریته های اصلاح شدة گندم ریحانی ، شاه پسند ، ایتالیایی و جو رقم«کالیفرنی»اقدام نمود. بذور مادری ارقام مذکور در مؤسسات اصلاح بذر کرج و ورامین تهیه و مراحل اولیه ازدیاد نیز در املاک استیجاری کرج و ورامین انجام و پس از ازدیاد اولیه از روی اصول تعویض بذر، بذور مذکور را با گندمهای نامرغوب محلی در شهرستانها و بخش های کشاورزی تعویض نموده و گندمهای محلی را به ادارة غلات محل فروخته و اعتبار ضرر و زیان حاصل از تعویض بذر را دولت تأمین نمود.

این روش از سال 1330تا1336 ادامه داشت و در این مدت حدود 2000 تن گندم و جو در نقاط مختلف کشور با گندمهای بومی تعویض و نتیجة رضایت بخشی حاصل گردید. در سال 1335 وزارت کشاورزی تصمیم گرفت بذر گواهی شده را به مقدار زیاد بین کشاورزان توزیع نمایند و در همان سال فکر تأسیس ادارة تهیة بذر گواهی شده برای اولین بار بوجود آمد.به دنبال این تصمیم چند نفر از کارشناسان وزارت کشاورزی به منظور تکمیل معلومات در رشتة اصلاح بذر غلات ، پنبه ، سبزی و سیفی ، چغندر قند و تهیة بذر گواهی شدة این محصولات به خارج از کشور اعزام شدند. در سال 1338 با تأسیس مؤسسة اصلاح و تهیة نهال و بذر مسؤلیت تهیه و توزیع بذور محصولات مهم کشاورزی و همچنین تولید نهالهای اصلاح شده و گواهی شده و در اختیار کشاورزان قرار می دهد.

همچنین در سال 1314 بنگاه اصلاح و تهیة بذر چغندر قند تأسیس شد که بذر مادری را تولید می نمود. تولید بذر در مناطق مصرف: تولید بذر بسیاری از گیاهان زراعی در همان مناطق کاشت اقتصادی آنها صورت می گیرد.به عنوان یک قاعدة کلی وقتی که در منطقة مصرف می توان به اندازة کافی بذر با کیفیت بالا تولید کرد بهتر است این کار را انجام داد .معمولاً عملکرد ارقام گیاهان زراعی در مناطقی که با آن سازگاری دارند بیشتر است.

نقش و اهميت كنترل و گواهي بذر

نقش و اهميت كنترل و گواهي بذر با توجه به نقش با اهميت بذر اصلاح شده در توسعه كشاورزي نوين و ارتباط تأمين آن با اجراي صحيح برنامه كنترل و گواهي بذر بيش از پيش مشخص مي گردد.  بذر اصلاح شده ابزاري براي انتقال تكنولوژيهاي نوين توليد محصول و ابزاري بنيادين براي تحقق امنيت غذايي، با تأمين پايداري توليد محصولات زراعي به ويژه در مناطق در معرض شرايط نا مناسب توليد بوده و از اينرو ابزاري مناسب براي بهبود سريع كشاورزي محسوب مي شود.

تعريف كنترل و گواهي بذر

كنترل و گواهي بذر(Seed certification) از ديدگاه علمي فرآيندي سازمان يافته و طراحي شده براي تكثير تأمين توأم با حفظ كيفيت ذاتي بذر اصلاح شده ارقام برتر گياهان زراعي مورد نياز كشاورزان است.  از ديدگاه قانوني كنترل و گواهي بذر نظامي منطبق با قانون بذر هر كشور براي كنترل كيفيت توليد و تكثير بذر مي باشد

هدف برنامه تكثير و كنترل و گواهي بذر

هدف يك برنامه تكثير و كنترل و گواهي بذر تامين كميت كافي بذر داراي كيفيت مطلوب يك رقم اصلاح شده(Cultivar) مي باشد. بنا به تعريف رقم اصلاح شده گروهي از گياهان است كه با توجه به خصوصيات ظاهري، فيزيولوژيكي، سيتولوژيكي و شيميايي از ديگر گروه ها قابل تمايز بوده و داراي يكنواختي كافي بوده و طي روند تكثير اين خصوصيات آن پايدار مي ماند. اين هدف درطي مراحل تكثير طبقات مختلف بذر(Seed classes) و براساس معيارهاي مصوب(استانداردهاي ملي بذر هرمحصول) محقق مي شود. طبقات بذر و استانداردهاي كيفي هريك از اين طبقات اجزاي اصلي سيستم كنترل و گواهي بذر مي باشند. سيستم كنترل و گواهي بذر مبتني بر اجراي راهكارهاي نظارتي ضروري ارزيابي كيفيت بذر توليد شده(بر مبناي استاندارد هاي ملي) مي باشد كه مبتني بر نيازهاي ملي تدوين گرديده و بمورد اجرا گذاشته مي گردند. براين اساس برنامه كنترل و گواهي بذر از طرف موسسه تحقيقات ثبت و گواهي بذر و نهال كه براساس قانون بذر كشور(مصوب 1382) متولي كنترل و گواهي بذور توليدي كشور مي باشد، تدوين و ابلاغ شده و برحسن اجراي آن نظارت دارد. يك برنامه توليد و تكثير بذر زماني موفقيت آميز است كه بتواند مقدار كافي و قابل دسترس از بذر داراي كيفيت مطلوب را در زمان مقتضي و با هزينه قابل قبول در محل ايكه مورد نياز است، توليد نمايد.

انواع تکثیر در گیاهان

تکثیر یا ازدیاد نباتات یا plant propagation عبارتست از افزایش در مقدار گیاهان با استفاده از روشهای جنسی sexual و یا غیر جنسیAsexual و هدف اصلی آن علاوه بر افزودن بر تعداد گیاهان نگهداری ساختمان ژنتیک یا ژنوتیپ Genotype یک گیاه بخصوص می باشد.

تکثیر جنسی Sexual :

شامل ازدیاد بوسیلة بذر در گیاهان گلدار یا ازدیاد بوسیله هاگ در گیاهان بی گل است. بذر از رشد سلولی که از تلاقی گامت نر و ماده پدید آمده است تشکیل گردیده و بنابراین گیاهان حاصله دارای ساختمان ژنتیکی جدیدی می باشند و این نوع تکثیر از مزیت صفات ژنتیکی دو والد استفاده می کند.تکثیر بوسیلة بذر معمولاً ارزانتر وآسانتر از سایر روشهاست و بنابراین تا حد امکان مورد استفاده قرار می گیرد اما محدودیتهایی در کاربرد این روش وجود دارد که بیشتر در گیاهان باغی است.مثلاً میوه هائی مانند انگور و پرتغال بی هسته و موز و گیاهان زینتی بخصوص تولید بذر نمی کنند و یا گیاهان حاصل از بذر سیب ، آلو هلو و غیر ژنتیکی شدیدی نشان میدهند و گیاهان با کیفیت بسیار پائین پدید می آورند.

تکثیر غیر جنسی Asexual :

 تولید یک گیاه کامل از یک یاخته cell ، بافتTissue ،اندامOrgan یا اندامهای یک گیاه مادری که ساختمان ژنتیکی گیاه مادر یا والد در نتایج تکرار می شود.بطور کلی چون هر یاخته گیاهی حاوی کلیه اطلاعات ژنتیکی لازم برای تولید یک گیاه کامل می باشد.بنابرایناز نظر عملی ایجاد یک گیاه کامل حتی از یک سلول امکانپذیراست.وتکثیر غیر جنسی شامل :

1-قلمه زدن catting :که خود شامل قلمه ریشه،ساقه.برگ و قلمه جوانه و برگ می باشد.

2-پیوند زدنGrafting  :که خود شامل پیوند جوانه ای،پیوند شاخه و پیوند شاخه قطع نشده از پایه مادری است و هریک انواع مختلفی دارد.

3-تقسیم Division :با استفاده از ساقه رونده،ساقه زیرزمینی یا ریزوم،غده،ریشه گوشتی و یا طوقه و همچنین پاجوش یا تنه جوش ممکن است انجام شود.

4-خوابانیدنLayering :شامل خواباندن ساده،انتهائی،شیاری،مارپیچی،تپه ای و هوائی یا چینی است.

5-جداسازیSeparation :با استفاده از پیاز و یا پیاز توپر ممکن است انجام گیرد. منشأ بذر و بیولوزی آن بذر عبارتست از یک گیاه زنده رشد نکرده که در نتیجه سلسله فعالیت های پیچیده و رشد و نمو بوجود می آید.بدین ترتیب که از نظر فیزیولوژی در کلیه گرده چهار حفره وجود دارد که حاوی تعداد بسیاری سلول میکروسپور(Microspore Cells) یا سلولهای مادری گرده (Mother Cells Pollen ) هستند.

طبقات مختلف بذر

 درحال حاضر طبقات بذر گياهان زراعي مختلف مبتني بر استانداردهاي ملي متفاوت بوده ولي معمولاً شامل 4 طبقه:

1- نوكلئوس(هسته اوليه)، 2 - سوپر اليت(پايه)، 3- اليت (مادري)، 4 - گواهي شده مي باشد.

 1-1 طبقه بذر هسته اوليه يا نوكلئوس (B.S ) Seed Breeder

اين طبقه بذر توسط بهنژادگر اصلاح و تكثير مي گردد و ممكن است يك رقم جديدي بوده و يا از ارقام متداول كشور باشد كه هر ساله از توده گياهي مربوطه گزينش شده و معمولاً ميزان آن ناچيز بوده و تحت نظارت موسسه تحقيقات پنبه كشور تكثير و كنترل و گواهي مي گردد.

2-1 طبقه بذر پايه يا سوپر اليت (F.S) Foundation Seed

اين طبقه از تكثير طبقه هسته اوليه با مسئوليت و تحت نظارت موسسه تحقيقات اصلاح كننده گياه تكثير، كنترل و گواهي مي شود و ميزان آن بيش از بذر هسته اوليه مي باشد.

3-1 طبقه بذر مادري يا اليت Registered Seed(R.S.)

اين طبقه بذر نخستين طبقه بذر تجاري محسوب مي شود و درسطح نسبتاً وسيع و توسط پيمانكاران توليد بذر توليد مي شود و موسسه تحقيقات ثبت و گواهي بذر و نهال حسب وظايف قانوني كليه مراحل توليد آنرا تحت نظارت دقيق قرارداده و بذور واجد شرايط استاندارد را گواهي خواهد نمود.

4-1 طبقه بذر گواهي شده: (C.S) Certified Seed

محصول اين طبقه، طبقه بذري مورد كاشت زارعين بوده كه درحجم زياد و از تكثير طبقه بذر اليت توليد شده بدست مي آيد و طبقه اصلي بذر تجارتي كشور محسوب مي شود. مزارع اين طبقه بذر توسط موسسه تحقيقات ثبت و گواهي بذر و نهال و يا ناظرين مورد تائيد اين موسسه از بخش خصوصي نظارت و كنترل و گواهي مي گردد.

مراحل مختلف برنامه كنترل و گواهي بذر

بطور كلي بذر ارقام اصلاح شده در طبقات بذري اليت و گواهي شده براساس مراحل زير بايد تحت نظارت موسسه تحقيقات ثبت و گواهي بذر و نهال يا نمايندگان قانوني اين موسسه كه شامل شركت هاي كنترل و گواهي مورد تاييد اين موسسه مي باشند، قرار داشته باشد.

     1- تاييد پيمانكار توليد كننده بذر

     2- بازديد و ارزيابي زمين و امكانات توليدي پيمانكاران توليد بذر

     3- كنترل كاشت و تعيين سطح سبز مزرعه

     4- نظارت برمرحله داشت و كنترل اصالت ژنتيكي رقم

     5- نظارت و كنترل برداشت

     6- كنترل و نظارت برمرحله فرآوري بذر

     7- نظارت بر انبار كردن و نمونه برداري

     8- تجزيه بذر درآزمايشگاه تجزيه بذر

     9- نصب اتيكت و آماده نمودن بذر جهت توزيع بين زارعين

انتخاب پيمانكار توليد بذر

بمنظور توليد بذر طبقات اليت و گواهي شده از سوي سازمان جهادكشاورزي فهرست و مشخصات كامل متقاضيان مورد تاييد در اختيار موسسه تحقيقات ثبت و گواهي بذر و نهال جهت ارزيابي توانمندي آنان برمبناي ضوابط شركت هاي توليد كننده بذر قرار مي گيرد.

بازديد و ارزيابي زمين وامكانات توليد

بمنظور بررسي امكانات و تجربيات توليد متقاضيان توليد بذر امكانات فني آنان قبل از انعقاد قرار داد تكثير بذر بايد مورد بررسي و ارزيابي كارشناسان موسسه تحقيقات ثبت و گواهي بذر و نهال يا شركت هاي خصوصي كنترل و گواهي بذر مورد تاييد اين موسسه كه صلاحيت آنان برمبناي ضوابط مصوب براي اين شركت ها تائيد گرديده قرار گيرد.

ويژگي هاي متقاضيان تكثير بذر

:: حسن شهرت، امانتداري و درستكاري

:: آگاهي داشتن نسبت به زراعت و فن تكثير بذر

:: موظف دانستن خويش به اجراي مفاد قرارداد تكثير بذر منعقده از جمله توصيه هاي كارشناسان نظارت و ارزيابي مزارع تكثير بذر.

:: داشتن مزرعه با سطح حداقل 5 هكتار با اسناد مالكيت مشخص و آب كافي

:: داشتن امكانات زراعي واقتصادي كافي جهت كاشت، داشت و برداشت محصول  بذري

- دراين مرحله مشخصات جغرافيايي مزرعه بوسيله دستگاه مكان ياب GPS مشخص شده و كروكي محل مزرعه به همراه مشخصات GPS در فرم كنترل مزارع توليد بذر ثبت مي شود.

كنترل و نظارت بركاشت و تعيين سطح سبز

پس از تائيد صلاحيت متقاضي و عقد قرارداد تكثير بذر با پيمانكار ضمن صدور مجوز توليد بذر بنام وي گواهي لازم جهت دريافت ميزان بذر مورد نياز براي سطح مزرعه تكثيري مندرج در متن قرار داد، از طبقه سوپر اليت براي تكثير بذر اليت و ميزان بذر لازم از بذر طبقه اليت براي تكثير بذر طبقه گواهي شده در اختيار پيمانكار قرار داده مي شود. دراين مرحله بمنظور حفظ كميت توليد بذر از طبقات متوالي و حفظ اصالت ژنتيكي و سلامت بذر طبقه تكثيري و جلوگيري از هرگونه اختلاط بذور تكثيري طبقه مورد قرار داد، كارشناسان كنترل و گواهي بذر پس از بازديد واطمينان يافتن از نگهداري بذور تحويل شده قبل از كاشت در محل مناسب و رعايت تناوب زراعي و فاصله جدا سازي (lsolation) مطابق استاندارد هاي ملي مزارع توليد بذر، عمليات كاشت را كنترل مي نمايند. رعايت كليه اصول بهزراعي توليد بذر از قبيل تهيه بستر كاشت، رعايت تاريخ مناسب كاشت، ميزان مصرف بذر طبق قرارداد براي كاشت، و واكاري (درصورت نياز) و غيره را تحت نظارت قرار مي دهند. همچنين ضمن ارائه راهنمائيها و توصيه هاي لازم موارد را به طور كتبي به پيمانكار ابلاغ مي نمايند.

همچنين در خلال اين مرحله مندرجات لازم براي ارزيابي مرحله كاشت و نيز ميزان سطح سبز و وضعيت آنرا در پايان اين مرحله از ارزيابي در فرم ارزيابي و كنترل مزارع توليد بذر درج مي نمائيد.

نظارت برمرحله داشت و كنترل و اصالت ژنتيكي رقم

دراين مرحله به منظور ارتقاي ضريب استحصال و كيفيت بذر بويژه اصالت ژنتيكي آن ضروري است تا ضمن نظارت و ارائه توصيه هاي بهزراعي مبني بر اجراي به موقع عمليات آبياري، كوددهي، تنك كردن، وجين كاري، واكاري، مبارزه با آفات و بيماري ها و غيره، نظارت دقيق برعمليات مخلوط كشي(Rouging) و حذف بوته هاي خارج از تيپ مورد نظر(Offtypes) ازآغاز مرحله گلدهي مي بايد انجام گردد. چنانكه پس از اجراي مخلوط كشي در مزرعه بيش از حد استاندارد در مزرعه بوته هاي خارج تيپ مورد نظر (اختلاط ) مشاهده شود، غير قابل گواهي بودن مزرعه كتباً به پيمانكار اعلام گرديده و مراتب در فرم كنترل مزارع درج شود و درغير اينصورت و تاييد اصالت ژنتيكي مزرعه بر مبناي حسن اجراي عمليات مخلوط كشي، مراحل بعدي كنترل و گواهي بذر پنبه ادامه مي يابد. در پايان اين مرحله فرم گزارش نظارت مزرعه با قيد قابل گواهي يا غير قابل گواهي بودن آن بايد تكميل شود.

كنترل و نظارت بر برداشت

در اين مرحله تخمين ميزان كمي بذر توليد شده در مزرعه ضروري بوده و با توجه به وضعيت عمومي مزرعه و تامين كليه شرايط اجازه برداشت بذر داده مي شود. رعايت موارد فني زير دراين مرحله ضروي است:

1- رعايت رطوبت مطلوب براي برداشت بذر

2- نظارت بر حسن اجراي عمليات براشت اعم از دستي و ماشيني

كنترل و نظارت برمرحله فرآوري بذر

در اين مرحله نظارت دقيق بر كليه مراحل فرآوري بذر اعم از بوجاري، سايز بندي، خشك كردن، ضد عفوني كردن، كرك زدايي(در مورد پنبه) و غيره ضروري است.

نظارت برانبار كردن و نمونه برداري بذر

پس از پايان عمليات فرآوري بذرهاي كيسه يا پاكت گيري شده تحت نظارت كارشناس كنترل و گواهي بذر به انبار منتقل شده و مطابق دستور العمل فني نمونه برداري بذرپارت چيني شده تا نمونه برداري مطابق با اصول فني توسط كارشناس كنترل و گواهي بذر انجام گيرد.مراحل زير براي اجراي عمليات نظارتي اين مرحله ضروري اند:

1.    نظارت برارسال نمونه هاي مورد عمل (Working sample) به آزمايشگاه (هاي) تجزيه بذر موسسه تحقيقات ثبت و گواهي بذر و نهال يا آزمايشگاههاي مورد تاييد آن موسسه.

2.    نمونه هاي ارسالي بايد داراي برگه مشخصات نمونه كه داراي اطلاعات نام پيمانكار، نام منطقه توليد، نام رقم، طبقه بذر و شماره پارتي است، باشد.

3.    كيسه ها يا پاكت هاي بذرپارت چيني شده به هزينه صاحب بذر در انبار نگهداري مي گردد تا نتيجه آزمايشگاه تجزيه بذر مشخص گردد و درصورت تاييد هر پارتي گواهي  مربوطه با نصب برچسب گواهي صادر گردد.

تجزبه بذر در آزمايشگاه

نمونه هاي ارسالي به آزمايشگاه تجزبه بذر پس از ثبت مشخصات و كد گذاري توسط واحد كد گذاري موسسه تحقيقات ثبت و گواهي بذر ونهال براساس استانداردهاي ملي مصوب براي تجزبه بذر تجزيه گرديده و خلوص فيزيكي، قوه ناميه، رطوبت، سلامت بذر و درصورت نياز بنيه(Vigour) بذر و گياهچه تعيين مي گردند. نتايج حاصل و رد و قبول هر پارتي بذر در فرم مربوطه ثبت و كتباً اعلام مي گردد.

نصب اتيكت و آماده نمودن بذر جهت توزيع بين زارعين

براي پارتهاي بذر كه بوسيله آزمايشگاه تجزيه بذر كيفيت آنها تاييد شده است اتيكت مربوطه كه داراي مشخصات نوع محصول، رقم ، وزن خالص و سال توليد مي باشد و رنگ آن براي طبقه بذري اليت قرمز و براي طبقه گواهي شده آبي روشن مي باشد سپس روي كيسه ها سردوزي شده و يك اتيكت داخل كيسه انداخته شده و براي پاكت هاي بذر بدون كرك برچسب (اتيكت) داراي شماره سريال و باركد مشخص چسبانده مي شود.

بازاریابی بذر

 بازاریابی بذر گواهی شده به عهدة تولیدکنندة بذر است ولی گاهی شدت سازمان گواهی کنندة بذر عاملی برای جلب مشتری است.و بعضی از سازمانهای گواهی بذر نیز برنامه های اصلاع رسانی برای جلوه گر کردن ویژگیهای بذر گواهی شده خود ترتیب می دهند.بسیاری از تولید کنندگان هم خود را درگیر مشکلات بازاریابی یا ارتباط با دلالان بذر نمی کنند.پیمانکار پرداخت تمام هزینه های مربوط به بوجاری ، کیسه کردن،گواهی و برچسب زدن بذر را بعهده می گیرد. یعنی تولید کننده فقط بذر را می کارد،برداشت می کند و تحویل پیمانکار می دهد.

منبع: برداشتی از مقاله سهيل دانايي-كارشناس كشاورزي سازمان تعاون روستايي استان سمنان

 
هم اکنون سفارش طرح توجیهی در کلیه زمینه های کشاورزی دهید

استفاده از کلیه مطالب این سایت برای عموم آزاد می باشد ، فقط در راستای حفظ زحمات تیم تولید محتوی ما خواهشمندیم در صورت برداشت از این محتوی لینک ما را درج نمایید. باسپاس