تاریخچه بسته بندی
تاریخ نشان داده است که در ابتدای تمدن بشری نیازی به بسته بندی مواد غذایی نبود، بلکه مردم برای بدست آوردن غذا از محلی به محل دیگر می رفتند تا زمانی که پناهگاههای دایمی برای خود پیدا کردند. در چنین شرایطی ناچار بودند غذا را از محل های مختلف جمع آوری کنند و به محل سکونت خود بیاورند. این نیاز باعث شد که اولین انواع بسته بندی نظیر کدوهای خشک شده، صدف ها، برگها، پوست حیوانات و دیگر مواد طبیعی مورد استفاده قرار بگیرند. برای انتقال آب، شیر، ماست، روغن یا دوغ از پوست حیوانات استفاده می شد. از شاخ حیوانات برای حمل و نقل و ذخیره غذا و محصولات کشاورزی استفاده کردند (هنوز در مناطق استوایی از بامبو برای ذخیره سازی مواد غذایی استفاده می شود.) بطور کلی ظهور انقلاب صنعتی به راستی تحول اساسی در نظام تولید کالایی ایجاد کرد. انقلاب صنعتی، جهان را با فوران کالاهای گوناگون صنعتی روبرو کرد. تنوع کالاها و رقابت فشرده میان تولید کنندگان و بازرگانان به تدریج هند را نیز علاوه بر علوم دیگر وارد مجموعه سیستم بسته بندی کرد .
با پیشرفت بیشتر، علوم دیگری نظیر روانشناسی فردی، اجتماعی و ارگونومی به این مجموعه اضافه شد. توسعه بسته بندی سبب مستقل شدن این صنعت از مجموعه صنایع دیگر شد و رقابت و نیاز سبب گردید که صنایع بسته بندی سهمی قابل توجه از بودجه های شرکتهای تولیدی را به خود اختصاص دهد. امروزه صنایع بسته بندی تبدیل به یک تکنولوژی قدرتمند شده است.
تعريف بسته بندی
بسته بندی عبارت است از هنر وعلم اماده سازی مواد غذایی برای انبار کردن،ودر نها یت،فروش .
بسته بندی باید تا حد امکان ساده و ارزا ن باشد ضمن اینکه اهداف اولیه بسته بندی یعنی،خاصیت حفاظتی و جذابیت رانیز دارا باشد .
هدف از بسته بندي کردن اين است که هم زمان نگهداري آنها افزايش يابد و هم بطور کلي از خطر عوامل فساد دروني و بيروني و اکسايش حفظ شود. رکود صنعت بسته بندي در ايران را مي توان ناشي از کمبود و گراني مواد اوليه بسته بندي و وسايل مورد نياز و کافي نبودن آگاهي صادر کنندگان در اين امر دانست.
بسته بندي عبارت از محافظي است كه سلامت كالاي محتوي خود را پس از توليد تا مرحله ي مصرف حفظ مي نمايد . از طرفي بسته بندي علاوه بر اين حفاظت ، وظيفه ي ديگري نيز بر عهده دارد و آن شناسايي كالا به خريدار است . بسته بندي مانند پل ارتباطي ميان خريدار و كالاست كه بوسيله ي چهره ي خود ، به كالايش شخصيت مي دهد .
اهداف بسته بندی
محافظت فیزیکی - اشیاء قرار داده شده درون بسته نیاز به محافظت در برابر سایر عوامل مانند ضربه، لرزش، فشار، حرارت و غیره... دارند.
لایه و مانع محافظتی - محافظت در برابر عدم ورود اکسیژن، بخار آب، گرد و خاک ، اشعه ماورابنفش و...، در بسته بندی مدنظر قرار می گیرند. عدم نفوذپذیری بسته یک فاکتور اساسی و مهم در طراحی بسته بندی است. در بعضی از بسته ها از ماده جذب کننده اکسیژن برای کمک به طول عمر بسته و به ویژه محصول داخل آن استفاده می‌شود.فشار هوای تعدیل شده یا کنترل شده نیز در بعضی از بسته‌های غذا گنجانده شده‌است.
حفظ کیفیت محتویات داخل بسته و طولانی کردن عمر آن یکی از مهمترین وظایف بسته بندی است.
اطلاع رسانی - اطلاعاتی مانند نحوه انبارش و استفاده از محصول، ترابری، چگونگی حذف یا نابود کردن بسته‌ها یا محصولات بر روی بسته‌ها چاپ شده و یا توسط برچسب آنها چسبیده می شوند. تمامی محصولات غذایی، دارویی، پزشکی و شیمیایی بسته بندی باید با استانداردهای معتبر بین المللی مطابقت داشته و در برخی موارد با قوانین بین المللی یا منطقه ای یا انجمنی مانند FDA , IMDG code , و... مطابقت داشته باشند.
بازاریابی - بسته بندی‌ها و برچسب‌ها می‌توانند توسط بازاریابان برای ترغیب مشتریان بالقوه برای خرید محصول استفاده شوند. طراحی بسته یک نمود بیرونی ثابت و مهم برای دوجین از سالها بوده‌است.ارتباطات بازاریابی و طراحی‌های گرافیکی برای نما دادن به بسته و در اکثر موارد به عنوان نقطه اصلی فروش بکاربرده شده‌اند.
ایمنی - بسته بندی نقشی مهم و اساسی در کاهش ریسک امنیتی برای سلامت محموله دارد. بسته‌ها با پوشش مقاومتی مناسب بهتر می‌توانند در کاهش آسیب و همچنین جلوگیری از دستبرد به محصول مطلوب واقع شوند.
بسته‌ها می‌توانند برای کاهش خطر دستبرد و دسترسی غیر مجاز به کالا ، سازماندهی و مهندسی شوند: ساختمان بعضی از بسته‌ها برای جلوگیری از دسترسی غیر مجاز عایق مقاومتی دارند و بعضی نیز دارای مهر و لاک برای جلوگیری از باز شدن و دستبرد می باشند. بسته‌ها همچنین می‌توانند شامل ابزارهایی مانند بسته‌های زنگ دار و یا برچسب‌های RFID باشند.
سهولت - بسته‌ها باید ویژگی‌هایی را به همراه داشته باشند که باعث سهولت در توزیع، جابه جایی، نمایش، باز و بسته نمودن دوباره، فروش، استفاده و استفادهٔ مجدد از آن گردند.
بسته بندي به سيستم هماهنگی اطلاق مي شود كه هدف از آن آماده سازي كالا جهت حمل و نقل، توزيع، انبارش ، فروش و مصرف باشد. بسته بندي يك عمليات تجاري پيچيده، پويا، علمي، هنري است كه در بنيادي ترين شكل خود ،كاركرد هاي محافظت، نگهداري، حمل و نقل، اطلاع رساني و فروش را شامل مي شود .بسته بندي نوعي عملكرد خدماتي است كه به خودي خودنمي تواند وجود داشته باشد زيرا به يك كالا نيازمند است .اگر كالا يي وجود نداشته باشد بسته بندي نیز وجود نخواهد داشت.
عوامل موثر بر بسته بندی
۱- الزامات :
:: کیفیت مناسب
:: سازگاری بسته با محصول
:: الزامات شرایط محیطی (خصوصا از لحاظ ایمنی )
۲- محافظت ونگهداری در برابر:
:: آسیب های مکانیکی
:: در طول توزیع
:: درطول انبارش
آسیب های شیمیایی :
:: اکسیداسیون
:: فراریت
:: فاسد شدن
:: اثر متقابل بسته و محصول
:: آسیب های محیطی
:: میکروبی /حشرات /حیوانات آلوده
:: مشخصات و اطلاعات
:: جاذبه های بازار
:: راحتی مصرف کننده
يكي از روشهاي طبقه بندي بسته بندي ها طبقه بندي آنها بر اساس جنس مواد مصرفي است :
شيشه و ظروف شيشه اي:
يکي از قديميترين ظروف بسته بندي مخصوصا" در مورد مواد غذايي ظروف شيشه اي مي باشد اعتقاد بر اين است که شيشه گري نوعي از صنعت کوزه گري بوده و قدمت آن به 7000 سال قبل از ميلاد مسيح بر مي گردد ودر باستان ساخت بطريهاي شيشه اي يک صنعت مهم بشمار مي آمد .
مزايا شيشه :
1- شيشه از نظر شيميايي خنثي است به عبارتي آن با ماده محتوي خود هيچگونه واکنشي انجام نمي دهد. طعم و مزه محصول بسته بندي شده در شيشه بدون تغيير حفظ مي شود.
2- شيشه غير قابل نفوذ، فاقد بو و بهداشتي مي باشد.
3- ظروف شيشه از استحکام خوبي بر خورداراست و به اشکال، اندازه ها و رنگهاي مختلف ساخته مي شود.
4- شيشه شفاف بوده و اجازه رؤيت محتوي خود را به خريدار و عرضه آن توسط فروشنده در فروشگاههاي زنجيره اي مي دهد.
معايب شيشه و ظروف شيشه اي:
1- شيشه حساس به شوکهاي حرارتي و عوامل خارجي بوده لذا ميزان درصد شکستن شيشه يا ظروف شيشه اي در مقايسه با مواد اوليه بسته بندي ديگر بالاست.
2- ظروف شيشه وزن زيادي دارد که باعث افزايش هزينه حمل و نقل آن نسبت به انواع ديگر مواد بسته بندي مي شود.
3- اين خطر وجود دارد که در هنگام پر نمودن محصول در ظروف شيشه اي قسمتي از آن، خرده شده به مواد غذايي انتقال يابد.
در حال حاضر 85 درصد از کارخانه هاي نوشابه سازي از بطري شيشه اي و 15 درصد از کنسروهاي توليد شده در جار شيشه اي بسته بندي مي شوند. جار شيشه اي مانند قوطي فلزي کاملا غير قابل نفوذ به اکسيژن، رطوبت و غيره است، شايان ذکر است که خوردگي در جار شيشه اي به ندرت ايجاد مي شود.
ظروف فلزي يا حلبي:
تاريخچه ساخت ظروف فلزي در دنيا و در ايران
تاريخ ساخت ظروف فلزي به 23 سال قبل از ميلاد مسيح نسبت داده مي شود. فلز قلع در حدود سال 1240ميلادي در شهر بوهيما توسط يک کارگر انگليسي کشف گرديد. تاريخ کشف و ساخت آهن سفيد به سالهاي بين1575 ميلادي يعني از زماني که قلع به آلمان صادر گرديد،برمي گردد. در سال 1665 ميلدي در انگليس کوشش شد تا آهن سفيد ساخته شود، تا اينکه بالاخره در سالهاي بين 1720 و 1730 ميلادي توانستند توفيق در اين امر حاصل نماينددر سال 1804 ميلادي نيکلا اپرت بطور تجربي براي نگهداري مواد غذايي به روشهاي خشک کردن، دودي کردن و بسته بندي مواد غذايي در قوطي فلزي دست يافت؛ سپس از اين روش در صنعت کمپوت و کنسرو سازي استفاده گرديد که بنام اپر تيزاسيون معروف شد. در سال 1810 ميلادي پيتر ساخت قوطي فلزي از جنس فولاد که با پوشش يک لايه قلع توصيه کرد. در سال 1812 ميلادي بطور ابتدايي اولين کارگاه کنسرو سازي در بوستون امريکا شروع به کار کرد. در سال 1856 ميلادي براي بسته بندي نمودن شير تغليظ شده (شير کندانسه)، صدف دريايي و ذرت درقوطيهاي فلزي اجرا شد. بعد از ساخت اتوکلاو در سال 1874 ميلادي توسط استيونسون طرح توليد قوطي به روش پيوسته انجام شد. در سال 1906 ميلادي سازماني تحت عنوان سازمان ملي صنايع کنسرو تأسيس و سپس مرکز تحقيقاتي براي اين صنعت آغاز به کار کرد.در سال 1958 قوطي آلومينيومي براي اولين بار توليد شد. توليد اين قوطي بعلت داشتن مزايايي شامل حمل و نقل آسان و مقاومت نسبتا بالا در مقابل تغيرات شيميايي، بسرعت توسعه يافت.
اما در کشورمان ساخت قوطي فلزي از سال1307 شمسي توسط شخصي به نام درخشان در رابطه با نگهداري مواد غذايي مورد توجه قرار گرفت. وسايل ساخت و توليد قوطي فلزي در سال 1309 به طور دستي با استفاده از قيچي، دستگاه برش، لوله کن و غيره انجام شد. براي جلوگيري از ضايعات و افزايش زمان ماندگاري محصولات کشاورزي در سال 1311-1312 از قوطي فلزي براي نگهداري نخود سبز وغيره بهره گرفتند. در سال 1330 اولين قوطي فلزي جهت بسته بندي روغن نباتي جامد بوسيله دستگاه مدرن ساخته شد و در سال1344 سيستم اک زني اتوماتيک در ايران نصب و مورد بهره برداري قرار گرفت. در حال حاضر قوطي فلزي توسط شرکتهاي بسته بندي ساخته ميشود براي توليد قوطي توسط شرکتها، ورقهاي فلزي و حتي 10 نوع لاک مجاز از خارج وارد مي شود. در سال 1998 در جهان براي بسته بندي نمودن محصولات، 7/3 درصد از قوطيهاي فلزي استفاده مي شود. گزارش شده است که در اروپا و امريکا ميزان استفاده نمودن از قوطي فلزي براي بسته بندي نمودن اغلب مواد غذايي کنسروي کاهش يافته است.
مزايا و معايب قوطي فلزي:
چنانچه مواد در قوطي فلزي بسته بندي شود زمان ماندگاري آنها در مقايسه با مواد اوليه بسته بندي ديگر، به مراتب افزايش مي يابد. مواد اوليه بسته بندي شده در قوطي فلزي را بدون اينکه در آنها تغييرات ارگانوپتيکي حاصل شود مي توان به مدت 2 الي چند سال نگهداري نمود.
مزاياي قوطي فلزي:
1- اغلب آنها در مقابل ضربه هاي خارجي مقاوم هستند.
2- قوطي فلزي در مقابل درجه حرارت بالا (درجه حرارت استريليزاسيون) از مقاومت بالايي برخودار است.
3- اين مواد اوليه بسته بندي، از مقاومت فوق العاده نسبت به نفوذ رطوبت، نور واکسيژن نشان مي دهد.
4- خاصيت مسموم کنندگي در آنها پايين است.
معايب قوطي فلزي:
1- در آنها پديده خوردگي در مقايسه با مواد اوليه بسته بندي ديگر سريعتر انجام مي شود. در اثر خوردگي تغيراتي در سطح و داخل قوطي ايجاد مي شود. به خصوص هيدروژن آزاد شده در داخل قوطي، منجر به بادکردگي قوطي فلزي و در نتيجه سوراخ شدن( ) آن مي شود.
2- خوردگي حاصل درقوطي فلزي مي تواند باعث تغيير رنگ و کاهش ويتامينهاي مواد غذايي گردد.
آلومينيوم
بيش از چهل سال است که ظروف آلومينيومي بخش عمده اي از مواد اوليه در صنعت بسته بندي را تشکيل مي دهد. فراواني اين فلز بعنوان منبع طبيعي، خواص ذاتي، تحمل حرارت و باز يابي آن به همراه انرژي پيشرفته، باعث شده است که براي بسته بندي انواع مواد مورد استفاده گردد. بيش از 8 درصد از پوسته کره زمين را آلومينيوم تشکيل مي دهد. حدس زده مي شود که در دنيا حدود 12 ميليارد ذخيره آلومينيومي وجود داشته باشد. سنگ آلومينيوم به صورت بوکسيت، که حاوي اکسيد آلومينيوم، اکسيدهاي سليسيوم، آهن و ساير فلزات است، از معدن استخراج مي شود. آلومينا با کمک فرايند شيميايي سود در درجه حرارت بالا بدست مي آيد تا تمام ناخالصيها گرفته شده و بعد محلول شيميايي براي تجزيه آلومينا به آن افزوده مي شود که سرانجام پس از ته نشين شدن و خروج از صافي در معرض حرارت قرار مي گيردتا آب آن تبخير شود. جسم ظريف سفيد رنگ بجاي مانده ظاهري شبيه به آرد دارد. وزن مخصوص آلومينيوم 7/2 گرم بر سانتيمتر مکعب مي باشد که اگر به صورت ذوب شده باشد، مي توان به صورت فويل و نوار باريک شکل بگيرد. ضخامت آلومينيوم به صورت فويل براي بسته بندي نمودن مواد غذايي20-7 ميکرومتر و به صورت نوار 21-350 ميکرومتر است اما اغلب در بسته نمودن مواد غذايي از فويل آلومينيومي به ضخامت 7-12 ميکرومتر استفاده مي شود. براي بسته نمودن پنيرهاي پروسس از فئيل آلومينيومي به ضخامت 9-15 ميکرو متر بهره مي گيرند. براي در پوش زدن بطري شيشه اي شير، نوار آلومينيومي به ضخامت40- 65 ميکرو متر و جهت بسته بندي نمودن مواد غذايي منجمد شده آماده و مربا با حجم کوچک (مربا مخصوص رستوران) نوار آلومينيومي به ضخامت 80-150 ميکرومتر استفاده مي شود.
سال1998 در جهان، 40 درصد کل مواد غذايي توسط آلومينيوم بسته بندي مي شوند. کارخانه هاي مواد غذايي در اروپا تا سال 1998 بيش از 260000 تن مواد غذايي را در قوطي هاي آلومينيومي بسته بندي نمودند، که اين مقدار 170000 تن بيش از 10 سال گذشته بوده است. تقريبا 15 ميليارد قوطي آلومينيومي مخصوص نوشابه در همين سال توليد شده است. بطور متوسط 40 درصد از کل بسته بندي نوشابه هاي مصرفي را قوطي هاي آلومينيومي تشکيل مي دهند.
مزايا ظروف آلومينيومي:
آلومينيوم در مقابل اکسيژن و رطوبت از حساسيت کمتري برخورداراست. اين موضوع به تشکيل اکسيد آلومينيوم ايجاد شده د رسطح فويل يا نوار بر مي گردد. سطوح اکسيد شده در مقابل حرارت حساس مي باشند. اگر از آلومينيوم بعنوان مود اوليه بسته بندي استفاده شود، بايد سطح آن توسط لاک يا يک لايه مواد پلاستيکي پوشانده شود. يکي از مزاياي فويل آلومينيوم اينست که سمي نيست. شايان ذکر است که در آلومينيوم لاک اندود شده، انتقال آلومينيوم به مواد محتوي خود فقط 1 ميلي گرم براي هر کيلوگرم خواهد بود. بطور کلي روزانه 10-40 ميلي گرم توسط جيره غذايي وارد بدن انسان مي شود که اين مقدار نيز دفع مي گردد. ظروف آلومينيومي سبک بوده و از مقاومت خوبي در مقابل خوردگي و فساد شيميايي بر خوردار است.
پلاستيك ها :
بعد از جنگ جهاني دوم ، استفاده از مواد پلاستيكي بطور معمول در صنايع بسته بندي رواج پيدا كرد و امروزه كاربرد آنها در اين امر از نظر ميزان مصرف در درجه ي اول اهميت قرار دارد.
مزاياي پلاستيك ها در بسته بندي:
1. داراي وزن مخصوص كم و قيمت نسبتا"پايين هستند
2. از قابليت شكل پذيري بالايي در دستگاههاي اتوماتيك بسته بندي برخوردارند .
3. در مقابل تعداد زيادي از اسيدها و قليا ها مقاومند .
4. با اضافه كردن افزودني هايي مي توان بر خواص آنها افزود .
در مقابل ، مشكلاتي كه از لحاظ زيست محيطي ايجاد مي كنند طراحان را در اين مورد در تنگنا قرار مي دهد .
كاغذ:
بسياري از محصولات سلولزي را بدين نام مي شناسيم كه مزاياي زير را جهت بسته بندي فراهم مي نمايند :
1. از اعطاف پذيري خوبي برخوردار است.
2. قابليت شكل و چاپ خوبي دارد.
3. ممانعت كننده ي خوبي در برابر نور است
4. قابل بازيافت است و در محيط نيز به سرعت تجزيه مي شود
و در مقابل معايبي چون :
1. در مقابل نفوذ رطوبت مقاومت خوبي ندارد
2. نفوذ گاز و روغن از آن امكان پذير است
3. قابليت دوخت خوبي ندارد .
در صورت تمایل به کسب اطلاعات بیشتر در زمینه خط تولید بسته بندی و آشنایی با بسته بندی مواد غذایی، حبوبات و خشکبار به این مطلب مراجعه کنید.
در صورتی که تمایل دارید اطلاعات بیشتری در خصوص بسته بندی سبزیجات به روش IQF بدست آورید به این مقاله مراجعه نمایید. همین طور برای آشنایی با بسته بندی به روش MAP به این مقاله مراجعه نمایید.
